Pag-aasawa nang maaga
Ayon sa kasabihan ng mga matatanda “ang pag-aasawa ay hindi katulad ng mainit na kanin na kapag isinubo mo at napaso ka ay puwede mong iluwa.” Ito ay isa sa mga napakahalagang yugto sa buhay ng isang lalake at babae na dapat ay pinag-iisipang mabuti at pinaghahandaan bago pasukin. Maraming tao ang nagtatagumpay sa buhay may asawa at marami din naman ang nabibigo at may wasak na tahanan. Kapag pumasok ka sa buhay may asawa maraming bagay ang mababago sa’yo, maraming bagay ang dapat mo ng talikuran, kalimutan, at iwanan.
Sa kabila ng katotohanang ito, marami pa rin ang nag-aasawa ng wala sa panahon, ang akala ng ilan, pag-aasawa ang sagot sa kanilang mga problema, akala nila ganoon lamang kadali ang buhay na ito. Marahil, masasabi lamang natin na nagging matagumpay ang buhay may asawa kapag ikaw ay nakatagpo ng taong makakasama mo sa hirap at ginhawa, sa lungkot at saya, taong magiging tapat sa’yo sa lahat ng bagay, magmamahal sa’yo habang buhay. Kapag pumasok ang isang tao sa pag-aasawa dapat ay handa na s’yang talikuran ang nakaraan, ang buhay ng pagiging binata’t dalaga, handang tanggapin at harapin ang mga bagay na posibleng mangyari, at handa sa mga pagsubok na darating sa pagpasok sa panibagong yugto ng buhay.
Taglay niya ang kahandaang tumayo upang maging mabuting magulang at gabay sa paghubog sa pagiging buo at ganap na tao ng magiging mga anak nila. Kung ihahambing sa libro, kapag pumasok ka sa buhay may asawa, tapos na ang unang yugto at pumapasok na ka na sa ikalawang yugto ng iyong buhay. Nararapat lamang na handa ka ng ibigay ang iyong buong panahon at buhay sa iyong pinili na makasama habang buhay.
Ang mga nabanggit ay ilan lamang sa mga kinakailangan upang magkaroon ng matagumpay na buhay may asawa, kaugnay nito ay naglatag naman ng batas ang ating gobyerno tungkol sa tamang edad o tamang panahon sa pag-aasawa. May mga batas tayong umiral at umiiral upang saklawan ang yugtong ito ng buhay, bagaman may ilan na nagpasiyang huwag itong pasukin. Ayon sa Republic Act No. 386, ay ganito ang isinasaad:
Any male of the age of sixteen years or upwards, and any female of the age of fourteen years or upwards, not under any of the impediments mentioned in articles 80 to 84, may contract marriage.[1]
Malinaw na itinatadhana ng batas na ito ang tamang panahon kung saan ang isang lalake at babae ay maaari ng mag-asawa o magpakasal, ito ay sa edad na labing-apat ng isang babae at sa edad na labing-anim ng isang lalake.
Subalit natapos ang pag-iral ng batas na ito sapagkat ayon sa Executive Order No. 209, ito naman ang nakasaad:
Any male or female of the age of eighteen years or upwards, not under any of the impediments mentioned in articles 37 to 38, may contract marriage.[2]
Sa pagbabago ng batas, nagbago rin ang edad ng isang lalake at babae upang mag-asawa at magpakasal. Idagdag pa dito ay nangangailangan sila ng pahintulot ng kanilang mga magulang upang magkaroon ng ligal na kapasidad upang magpakasal bagaman sila ay nasa wastong edad na ayon sa batas. Sa kabila ng itinatadhana ng ating batas sa kasalukuyan at ito ay nalalaman ng nakararami sa atin, Bakit pa rin marami ang nag-aasawa ng wala sa tamang panahon o nag-aasawa ng maaga? Ano ang mga kadahilanan at hindi maiwasan ang maagang pag-aasawa ng mga kabataan? Hindi lingid sa kaalaman ng lahat ang mga kabataang nabubuntis o nag-aasawa sa murang edad pa lamang. Ayon nga ginawang nasa ating bansa ang “highest teenage pregnancy in Asia.”[3] Sa katotohanan kung pagbabatayan natin ang kasalukuyang batas na umiiral, ito ay mahigit na dalawang dekada ng kinakaharap ng ating bansa.
Ang artikulong ito ay ginawa upang alamin ang mga salik at paliwanag kung bakit may mga kabataan na sumusuong sa maagang pag-aasawa sa kabila na hindi maganda ang maaaring ang idulot nito sa kanilang buhay.
Pinuntahan namin ang isang lugar sa Masantol, Pampanga, kung saan diumano ay may isang komunidad na mayroong mataas na porsiyento ng maagang pag-aasawa. Upang kapanayamin ang mga kabataan, magulang, katandaan, opisyales ng barangay, at guro. Kaugnay nito ay alamin din ang oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan sa kanilang pag-aasawa ng maaga.
Ang Sapang Kawayan
Ang Sapang Kawayan, Masantol, Pampanga ay isang komunidad na napaliligiran ng mga palaisdaan at ilog. Ito ay maaari lamang marating mula sa Hagonoy, Bulacan, sa pamamagitan ng bangkang de-motor. Ang karaniwang pinagkakakitaan dito ng mga residente ay pangingisda at pagtatambak sa palaisdaan.
Batay sa mga nakapanayam sa aming mga unang naninirahan at bumuo ng komunidad na ito ay mga bantay palaisdaan. Ayon kay Ma’am Ana[4], ang lugar na ito ay dating bahagi ng palaisdaang pag-aari ni Carlos Palanca[5], isang propitaryo na taga-Malolos. Kalaunan ay dumami ang nanirahan sa lugar na ito, at dahil sa paglaki ng populasyon ay ipinagkaloob na lamang niya (Palanca) ito sa mga naninirahan. Lumaki ang lugar na ito dahil na rin sa ginawang pagtatambak sa ilog ng mga residente upang may mapagtayuan ng bahay.
Ang Sapang Kawayan, Masantol Pampanga at Hagonoy, Bulacan
Noon ang Sapang Kawayan ay nasasakop ng dalawang bayan: ang Hagonoy sa Bulacan at Masantol sa Pampanga. Kapag nagtungo ka sa lugar na ito pagbabang pagbaba mo ng pantalan ay makikita mo kaagad ang simbahan. Ito ang nagsisilbing palatandaan ng pagkakahati ng lugar na ito. Mula sa likuran ng simbahan hanggang sa dulo, ayon kina Kagawad Jimmy[6], Benny[7], at Temi[8], ito ang sakop ng Hagonoy. Mula naman sa harapan ng simbahan hanggang sa kabilang dulo, ito ang sakop ng Masantol. Kalaunan ay naging solong sakop na lamang ito ng Masantol, Pampanga at kung kailan ito ipinagkaloob ng Munisipalidad ng Hagonoy ay hindi nila matukoy.
Bagaman ito ay naging sakop na lamang ng Masantol, Pampanga ay halos sa Hagonoy, Bulacan pa rin umiikot ang kanilang pamumuhay. Ang mga salik na nakakaapekto dito ay ang mga sumusunod:
Una, ang transportasyon, kung manggagaling ka sa bayan ng Masantol, traysikel lang ang maari mong sakayan patungo ng Consuelo, Pampanga, ang pamasahe ay nagkakahalaga 120 piso. Bababa ng kampo ng mga sundalo at dito ka mag-aabang ng bangka para makisakay ngunit walang katiyakan kung ang bangkang ito ay dadaan ng Sapang Kawayan. Sa madaling salita walang sakayan ng bangka patungo sa lugar na ito kung manggagaling ka ng Masantol. Subalit mula sa bayan ng Hagonoy 25 piso lamang ang pamasahe nasa Sapang Kawayan ka na. Ikalawa, ang paaralan, bagaman may mababang paaralan subalit walang mataas na paaralan kaya kinakailangang magtungo ng mga karamihan ng mga kabataan dito sa Hagonoy para makapagpatuloy ng pag-aaral. Ikatlo, paghahanapbuhay, dahil ang karaniwang hanapbuhay ng mga taga-rito ay pagtatambak at pangingisda sa Hagonoy pa rin sila kumukuha ng kanilang ikabubuhay. Ika-apat, palengke, dahil sa lugar na ito nabibili ang pangunahing pangangailangan sa loob ng bahay, sa palengke ng Hagonoy sila bumibili at nagbibili ng mga produkto.
Mahalaga ang mga salik na ito transportasyon, paaralan, hanapbuhay at palengke upang makapagpatuloy ang isang komunidad. Halos ang mga salik na ito ay sa Hagonoy nakakamit ng mga taga Sapang Kawayan upang sila ay makapagpatuloy sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay. Sa obserbasyong ito ay masasabi ng aming pangkat na bagaman ang geyograpikal na lokasyon ng Sapang Kawayan ay sakop ng Masantol, Pampanga ngunit ang Hagonoy, Bulacan ang may malaking epekto sa kanilang pamumuhay.
Sa ginawa naming pakikipanayam sa mga mamamayan dito ay aming napansin na bagaman solong sakop na lamang ito ng Masantol, Pampanga ay mayroong dalawang kultura na patuloy pa ring naghihiwalay sa kanila. Dalawang kultura ng pag-aasawa o pagsisimula ng pamilya at isang oryentasyon ng kanilang komunidad.
Kultura at Oryentasyon
Ang pag-aasawa sa komunidad na ito ay maitutulad natin sa piso. Sa harapan ay makikita natin ang mukha ni Dr. Jose Rizal na nakatagilid at sa likuran naman nito ay ang logo ng Bangko Sentral ng Pilipinas, ito ang bumubuo sa piso. Gaya ng komunidad na ito mayroong dalawang mukha ang pag-aasawa ngunit nagmumula ito sa iisang oryentasyon. Sa dokumentaryong ginawa ni Kara David para sa programa ng iWitness na sumahimpapawid noong Marso 21, 2011, tampok ang komunidad na ito, ayon sa kaniya “isa (1) sa bawat apat (4) na dalagita sa edad na labing tatlo (13) hanggang labing pito (17) ay buntis o may anak na.”[9]
Sa pahayag niyang ito ay masasabi nating dalawampu’t limang porsiyento (25%) ay nabubuntis o nag-aasawa ng maaga. Bagaman di binanggit ni Kara David sa kaniyang dokumentaryo kung saang bahagi ng pamayanang ito malaki ang bilang ng nag-aasawa ng maaga ay nakakuha naman kami ng sagot sa ilang mga guro sa lugar na ito. Ayon kina Ma’am Jen[10], Melissa[11], at Marcia[12], ang malaking bilang ng nag-aasawa ng maaga ay nasa lugar na dating sakop ng Hagonoy.* Ang malaking bilang naman na nag-aasawa sa wastong edad ayon sa batas ay nasa lugar na sakop ng Masantol.* Muli ayon kay Kara David, sa kaniyang dokumentaryo ay mayroong “isandaan at limampung (150) dalagita, talumpu’t walo (38) ay buntis o may anak na bago mag labingwalo (18).[13] Ipinapakita ng mga datos na dalawampu’t limang (25%) porsiyente ay nag-aasawa ng maaga at pitumpu’t limang (75%) porsiyento ay nag-aasawa sa tamang edad. Malinaw nating makikita na sa pamayanang ito na may dalawang kultura o kaugalian ang bawat pamilya sa pagdating sa usapin ng pag-aasawa, ito ang pag-aasawa ng maaga at pag-aasawa na nasa wastong edad. Ano ba ang kultura o culture sa Ingles? Ayon sa Diksiyunaryo ito ang kahulugan:
Culture is a particular society or civilization, especially considered in relation to its beliefs, way of life, or arts.[14]
Ang pakahulugang ito ng diksiyunaryo ay maliwanag na nagbibigay sa atin ng kaunawaan sa salitang kultura. Ito ay isang isang particular na sibilisasyong umiiral na may kaugnayan sa paniniwala at paraan ng pamumuhay. At isa sa bahagi ng buhay ang pag-aasawa, sa yugtong ito mayroong magkaibang kaugalian ang mga lugar na dating sakop ng Hagonoy at ang sakop ng Masantol, ang pag-aasawa ng menor de edad o pag-aasawa ng maga at pag-aasawa na nasa wastong edad ayon sa batas. Dalawang kultura sa iisang pamayanan. Ano naman ang oryentasyon o orientation sa Ingles? Muli, ayon sa Diksiyunaryo ito ang kahulugan:
Orientation is someones basic beliefs or preferences.[15]
Karaniwang paniniwala at pangunahing pinipili, ito ang oryentasyon. Ayon sa impormasyon na nakalap ng aming pangkat mula sa aming pakikipanayam sa mga opisyales ng barangay, mga guro at mga magulang, ayon sa kanila “kapag nabuntis ng lalake ang kaniyang karelasyon o syota ay dapat na niya itong pakisamahan bilang asawa.” Sa kanilang komunidad walang kabataang lalake na tinatakbuhan o tinatakasan ang kanilang responsibilidad at pananaguatan kapag nabuntis niya ang kaniyang karelasyon, at kung mayroon man napakaliit lamang ng porsiyento. Kapag nagkaroon na ng anak ang dalawang menor de edad, napipilitan na silang magmatyur dahil ginusto at pinili nila iyon. Karagdagan pa, ayon kay mang Narciso Figueroa[16], “halimbawa magkilala tayong dalawa nabuntis na anak mo ang anak ko, mahihiya ka sa akin na hindi panagutan ng anak mo ang anak ko, dahil dito nga ay walang tinatakbuhan.” Ang pahayag na ito ni mang Narciso ay kinatigan naman ni Kagawad Temi, na kapag nga nabuntis ang babae nagkakasundo na ang mga magulang ng lalake at babae na sila ay pagsamahin na. Ito ang oryentasyon sa kanilang komunidad, kapag nabuntis ang babae kahit pa nga sila ay menor de edad pagsasamahin na sila bilang mag-asawa ng kanilang mga magulang. Mga pamilyang may dalawang kultura, isang komunidad na may isang oryentasyon pagdating sa pag-aaasawa. Kung ito ang kanilang kultura at oryentasyon, apektado ba nito ang edukasyon at libangan ng mga kabataan ng Sapang Kawayan?
Edukasyon at Libangan
Maraming mga suliranin o kasalatang pampamayanan ang itinuturo ng dokumentaryo ni Kara David, sa lumalaking bilang ng mga kabataan sa Sapang Kawayan ang nasasadlak sa maagang pag-aasawa. Una ang kawalan ng mataas na paaralan. Kinakailangan pang dumayo ng mga nais magpatuloy ng pag-aaral sa ibang barangay bago naitayo ang mataas na paaralan noong 2008. Ikalawa, ang kawalan ng isang kura paroko sa simbahan. Hindi rin palagian na nakapagdadaos ng misa maliban kung may ikakasal at bibinyagan. Ikatlo, at higit sa lahat, ang pangungunsinti ng mga magulang dahil ito rin ang kanilang nakagisnan mula sa kanilang mga magulang. Bagaman hindi malinaw sa dokumentaryo kung ilan salinlahi na mula nang makagawian ang ganitong tagpo, marahil mula’t sapol sa pamayanan ay ganito na ang nakagawian.[17]
Sa mga suliraning nabanggit, isa sa sinabi ng sumulat ng blog ay ang eduksayon, bago naitayo ang gusali para sa mataas na paaralan. Ano ba ang edukasyon, ito ba ay ang pagtatapos lamang ng akademikong asignatura sa isang paaralan? Ang edukasyon sa pinakamalaking kahulugan ay ang anumang pagkilos o karanasan na may isang mapaghugis na epekto sa mga karakter isip, o pisikal na kakayahan ng isang indibiduwal.[18] Ang edukasyon ay sadyang mahalaga sa lahat, noon hangggang ngayon. Ang edukasyon ang pinakamatibay na pundasyon ng isang tao. Ito rin ang tanging bagay na maaari nating dalhin saan man tayo pumunta. At walang sinumang maaaring makaagaw nito sa atin hanggang sa ating kamatayan.[19]
Sa Sapang Kawayan ang karamihan ng mga residente ay elementarya lang ang tinapos o kaya naman ay di pa nakapagtapos ng elementarya, mangilan-ngilan lamang ang nakapagtapos sa mataas na paaralan at mabibilang sa daliri ang nakatapos ng kolehiyo. Kaya ang malaking porsiyento ng mga kabataan dito pagkatapos ng elementarya ay pag-aasawa na ang hinaharap. Subalit ng maitayo ang mataas na paaralan noon ngang 2008, marami sa mga kabataan ang nagkaroon ng pag-asa na makapagpapatuloy sila ng pag-aaral sa mataas na paaralan. Nakapagbibigay sigla ang pahayag ni Ma’am Ana, na may mga nagsipagtapos sa mataas na paaralan noong 2012 na ang edad ay dalawampung (20) taon hanggang dalawampu’t anim (26) na taon.
Ayon sa mga guro ay bumaba ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga sa kanilang komunidad. Taliwas naman ito sa naging pahayag nina Janine Puno at Maan Unlayao na mga kabataang nagsipag-asawa (si Janine ay hiwalay na) mga kabataang kinapanayam ni Kara David sa kaniyang dokumentaryo. Ayon sa kanila “tumaas pa nga ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga, dahil nga nandoon lang din naman sila sa kanilang lugar. Hindi kagaya dati na ang mga nais makapagpatuloy ng pag-aaral sa mataas na paaralan ay lumilipat pa ng ibang barangay o karatig bayan at lingguhan na lang kung umuwi.” Ayon naman kina Ma’am Melissa, Marcela, at Ana, kaya parang tumaas pa ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga dahil hindi katulad ng dati na hindi mo agad malalaman dahil nga pagkatapos ng elementarya tumitigil na ang karamihan. Hindi katulad ngayon na malalaman mo agad, kasi kapag hindi na pumasok sa klase magtatanong ka na kung bakit hindi na pumapasok, malalaman mo na lang nag-asawa na pala.
Nabawasan nga ba o nadagdagan ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga ng magkaroon ng mataas na paaralan sa kanilang komunidad? Ayon kay G. Eduardo Yabut, punong guro ng mataas na paaralan, di man nalunasan ng pagkakaroon ng mataas na paaralan ang isyu ng maagang pag-aasawa, sa isang banda pinatagal nito, di gaya ng dati ay nag-aasawa na ang kabataan pagkatapos ng elementarya. Bagaman may ilang kaso pa rin na habang kasalukuyang nag-aaral ay nabubuntis o nag-aasawa na, na nagiging dahilan ng kanilang pagtigil sa pag-aaral. Ang halimbawa nga nito ay sina Janine at Maan, mga kabataang maagang hinarap ang responsibilidad ng pagiging ina, bagaman si Janine ay nagpatuloy sa pag-aaral at magtatapos ngayong Marso 2013.
Isa pa sa maaring sanhi nito ay pagsasama sa isang lugar ng mababa at mataas na paaralan. Maaring sa kasalukuyan ay naging malaking bagay para sa mga residente dito at sa mga gurong dito na nakatira ang pagkakaroon ng mataas na paaralan. Subalit hindi nila nakikita ang malakiat pangmatagalang epekto nito sa buhay ng mga mag-aaral sa mababang paaralan. Dahil sa kanilang bulnerabiliti ay maaari silang direktang mapinsala lalo na sa bahagi ng moralidad. Dahil nga tanggap at normal na bahgi na ng kanilang pamayanan ang pag-aasawa ng maaga at ito ay nagsisimula sa mga mag-aaral na nasa mataas na paaralan. May mga gawi at kaugalian ang mga kabataan na maaring maging banta para sa mga batang mag-aaral. Gaya ng naging kuwento ni Ma’am Jen, isang guro sa ika-apat na baitang, ayon sa kaniya, mayroon siyang isang mag-aaral na babae na edad siyam (9) na taon na mayroon ng karelasyon at ang nakakagulat dito ay “nakikipaghalikan na sa kaniyang karelasyon sa publiko.” Ayon pa sa kaniya “ngayong nasa ika-apat na baitang pa lang ganun na yung ginagawa, ano pa kaya paglipas ng panahon, ano pa ang gagawin niyon.” Ipinagbigay-alam niya sa magulang ng bata ang bagay na ito, balewala lang din, ni hindi binigyang pansin. Nakakaapekto sa mga mag-aaral sa mababang paaralan ang kanilang nakikita sa mga mag-aaral sa mataas na paaralan. Idagdag pa dito ang nakagawian sa buhay ng mga kabataan pagkatapos ng maghapong klase balik sa komunidad, sa kanilang libangan. Ano kanilang ang libangan?
Ang libangan ay kung ano ang gustong-gustong gawin ng tao.[20] Limitado ang libangan ng mga kabataan sa Sapang Kawayan, dahil nga ito ay isang lugar na napaliligiran ng tubig. Nakausap ng aming pangkat sina Welcon Cervantes at Maila Figueroa, mga mag-aaral na nasa ikatlong taon sa mataas na paaralan. Nagtanong ang aming pangkat sa kanila, ano ang karaniwan nilang libangan at ng mga kabataan dito sa Sapang Kawayan? Basketball ang sagot ni Welcon, badminton, pagbibisikleta, paglalaro ng kompyuter, at pagdyuti sagot naman ni Maila. Napukaw ang aming pansin ng isang sagot ni Maila, ang salitang pagdyuti. Kaya’t tinanong namin siya, Ano yung pagdyuti, o dyuti, tanong namin? Ayon kay Maila, “ito ang karaniwang ginagawa ng mga kabataan pagsapit ng gabi. Nagkikita at nag-uusap ang mga magkakabarkada, nagpapakilalahan, nagliligawan o nag-uusap ang mga magsyota sa dilim”.
Pagliligawan, bahagi ng libangan ng mga kabataan sa komunidad na ito. Sa pahayag na ito ni Maila, mapapansin na hindi na pupuwede dito ang makalumang paraan ng panliligaw ng mga kalalakihan upang magkakilala silang lubos ng babaeng kanilang napupusuan.
Ayon sa mga guro, mga opisyales ng barangay, at mga magulang ay hindi lingid sa kanilang kaalaman ang ginagawang ito ng mga kabataan. Ayon din sa kanila karaniwan na itong gawi at libangan ng mga kabataan sa kanilang lugar. Sa panig ng mga opisyales ng barangay, wala daw silang magawa kahit maglagay pa ng karpyu ay tinatakbuhan lang naman sila. Sa mga magulang naman kapag binawalan nila ay tatakas lang at magrerebelde pa kaya hinahayaan na lang nila. Dahil dito, nagtanong ang kami sa mga guro na sina Ma’am Ana, Jen, at Marcela, kung irereyt po ninyo mula isa (1) hanggang sampu (10), sampu (10) ang pinakamataas, ilan po ang mga magulang na hinahayaan ang ganitong gawi o libangan ng kanilang mga anak? Walo ang sagot nina Ma’am Analen at Jen, pito naman ang sagot ni Ma’am Marcia. Napakataas na porsiyento, pagka’t lumalabas na pitumpung porsiyento (70%) hanggang walumpung porsiyente (80%) ng mga magulang ay hinahayaan ang kanilang mga anak sa ganitong kaugalian.
Muli ay tinanong ng namin si Maila, bilang kabataan, yun bang pag dyudyuti o pagliligawan ay bahagi ng inyong libangan. Ang sagot niya ay“Oo! kasi nga wala namang gaanong mapaglibangan at magawa dito sa amin.” Ang tanong na ito ay hindi rin naiwasan ng aming pangkat na maitanong sa mga guro at isinama na rin namin si Ma’am Melissa, isang guro sa kinder, pamilyar po kayo sa salitang “dyuti?” Oo! Ang kanilang naging sagot. Kasunod nito ay, sa inyong pananaw bilang mga guro, masasabi nyo ba na ito (dyuti) ay bahagi ng kanilang libangan? Iisa halos ang kanilang naging sagot, “Oo! Dahil nga sa walang gaano o ibang mapaglilibangan ang mga kabataan dito kaya doon nababaling ang kanilang atensyon, di gaya sa ibang lugar sumakay ka lang ng traysikel o dyip ay may mapupuntahan ka na. Dito saan ka pupunta? Eh! Napapaligiran kami ng tubig.”
Sa pagliligawan ng mga kabataan, dalawa ang kanilang pamamaraan, una ay personal yung magpapaalam sa magulang ng babae, at ikalawa ay sa pamamagitan ng teks, kapag hindi pumayag ang magulang. Kung papayag ang magulang, gaano naman ang edad na ito ay papayagan ng magulang na maligawan, ayon kay Maila, ay labing-apat (14). Tinanong siya ng isa sa aming pangkat, halimbawa nagustuhan kita, sa edad mong labing-apat (14) maaari na ba kitang ligawan? “Oo naman!” Sagot niya. Sa palagay mo gaano ang porsiyento ng mga magulang na papayag ligawan ang kanilang anak na babae sa edad na labing-apat (14)? Irereyt mo siya mula isa (1) hanggang sampu (10), “tatlo (3)”sagot niya, Ang kaniyang sagot ay halos tumutugma sa dalawampu’t limang porsiyento (25%) na nag-aasawa ng maaga. Sa ganitong kagawian at kalakaran sa buhay ng mga kabatan, may papel ba ang gobyerno at lokal na pamahalaan sa isang komunidad na tila kay layo sa sibilisasyon?
Geograpikal na Lokasyon at Programa ng Gobyerno
Matapos na sumahimpapawid ang dokumentaryo[21] ni Kara David para sa iWitness nabigayan ng pansin ang komunidad na tila nawala sa pansin ng marami sa mga liderato natin sa pamahalaan at maging ng lokal na pamahalaan. Dahil sa pagkakatampok ng kanilang komunidad sa programang nabanggit. Napansin hindi lamang ang kanilang komunidad kundi ang buong bayan ng Masantol. Nakarating sa buong bayan ng Masantol partikular sa kanilang komunidad ang programa ng isang ahensiya ng ating gobyerno, ang Pantawid Pamilyang Pilipino Program o 4 P’s ng Department of Social Welfare and Development (DSWD).
Kumusta na ang programang ito ng ating gobyerno? Tanong ng namin kay Ma’am Marcia, partikular yung Family Development Session (FDS) na bahagi ng programang 4 P’s? Nag-isip siya, “isang beses palang yata na nagkakaroon nito,” sagot na waring walang katiyakan. Ayon pa nga sa kaniya ay “napakahirap makuha ang pakikiisa ng mga magulang kapag ganito ang paksang pag-uusapan, pero kapag may biyaya o rasyon kahit hindi ka na magpatawag siguradong magsisidating sila,” hindi lang sa po sa inyong nangyayari iyan, sagot naman ng aming pangkat.
Ito marahil ang epekto ng maagang pag-aasawa, may mga bagay pa sana na nais silang gawin sa buhay subalit dahil sa pagharap sa responsibilidad ng pagpapamilya o ng pagiging magulang ay hindi na nila nagawa. Mga indibiduwal na naging magulang dahil nagka-anak lamang. Ngunit kulang ang kaalaman sa tunay na kahulugan ng pagiging magulang. Ayon pa nga kay Ma’am Jen, “may mga ina na tila walang pakialam sa kanilang mga anak, may mga ilan pa nga na ang katuwiran ay naipanganak na kita at nabigyan ng buhay, bahala ka na sa buhay mo!” Tila ba buhay sa kagubatan “survival of the fittest” wika nga sa Ingles, sa gitna ng isang isla. Iyan ang isa sa mukha ng pamilya ng makabagong henerasyon sa Sapang Kawayan. Kung ganito, anong gawi o kaugalian ang mahuhubog sa mga kabataang sumibol sa henerasyong ito? May ginagawa ba ang pamahalaang lokal?
Tinanong ng namin ang mga opisyales ng barangay. Anu-ano ang mga programa ng gobyerno at lokal na pamahalaan ang palagiang nakakarating sa inyong komunidad ng palagian? “Wala!” Sagot nila, “kung hindi pa nga kami siguro naipalabas sa telebisyon baka hindi pa nakarating dito sa amin yung 4 P’s. Katulad niyan kung hindi pa maghahalalan hindi pa siguro magagawa ang aming daan. Kadalasan, naalala lang kami ng mga pulitiko kapag maghahalalan o kaya kapag may kalamidad.” Sa kabuuan ay napakaliit lamang ng porsiyento ng mga programa ng ating gobyerno maging ng lokal na pamahalaan ang nakakarating sa kanila. Sa kanilang komunidad na pana-panahon lamang ang pagdating ng mga programa ng ating pamahalaan, tila kayhirap nilang maramdaman ang pag-unlad ng ating ekonomiya na ipinagmamalaki ng mga lider natin sa pamamagitan ng midya. Ang midya at kultural na merkado sa komunidad na waring napag-iwanan ng sibilisasyon, ang implikasyon nito sa mga kabataan.
Midya at Kultural na Merkado
Hindi natin maitatanggi ang napakalawak na impluwensiya ng midya sa ating makabagong panahon. Maging ito man ay sa mga panulat o sa mga panoorin sa telebisyon hindi matatawaran ang ambag ng midya at teknolohiya sa paghubog sa kamalayan ng maraming tao partikular na sa mga kabataan. Dahil sa patuloy na paggaling ng teknolohiya ay kaakibat na rin nito ang pagkalat ng medya.[22] Ano nga ba ang midya? Sangguniin nating muli ang Diksiyunaryo, ito ang kahulugan:
Media is a plural of medium; You can refer to television, radio, newspaper, and magazines as the media.[23]
Batay sa diksiyunaryo, ang radio, telebisyon, diyaryo at iba pang babasahin na nagpapahayag ng anumang impormasyon ay matatawag na midya. Ito ay komunikasyon sa masa.[24]
Malaki ang epekto ng midya sa mga kabataan, dahil ayon na rin kay John Watson na isang psychologist ay “WHAT WE SEE, WE IMITATE.” [25]Posibleng dahil sa maling paggamit ng midya ay maaari itong magdulot ng matinding epekto sa ating buhay. Isa sa mga konkretong halimbawa ay ang batang namatay dahil sa kaniyang paggaya sa isa sa kaniyang napanood sa telebisyon kung saan ang kaniyang idolo ay nagbigti. Naisip ng batang iyon na hindi naman totoong mamamatay ang kaniyang idolo dahil nga sa kasalukuyang panahon ay patuloy itong nabubuhay.[26]
Maraming buhay ang binuo at winasak ng tama at maling paggamit ng midya. Sa komunidad ng Sapang Kawayan na halos ang mga kabahayan ay lahat sa isa o all in one sa Ingles. Ibig sabihin kung saan sila kumakain doon na rin sila natutulog, nanonood ng telebisyon. Totoo rin kaya sa kanila ang epektong itong midya?
Sa biglang tingin, dahil nga napaliligiran ng mga palaisdaan at ilog ang komunidad na ito at tanging bangkang de-motor lang ang transportasyon patungo dito, maaaring isipin na naipag-iwanan na ito ng sibilisasyon. Ito ang unang pagtingin ng aming pangkat subalit ng amin itong marating nabago ang una namin pagtingin.
Mayroong kuryente, kompyuter shap, videoke, at halos ang lahat ng kabataan dito ay may cellphone. Sa geograpikal na lokasyon na tila kay layo nila sa sibilisasyon, ngunit kay lapit nila sa makabagong teknolohiya, kaylapit nila sa midya. Kung gaano tayo kalapit sa mga implikasyon nito, gayundin sila.
Halimbawa,ang telebisyon bilang isang pagpapakahulugan sa midya, ang paraan ng komunikasyon na laganap sa mga kabahayan ng komunidad na ito. Paano ito lubos na nakakaapekto sa mga kabataan at nagiging dahilan sa kanilang pagpasok sa maagang pag-aasawa? Halos karamihan sa atin ay batid na sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata, napakataas ng kyuryosidad. Sa pagpukaw ng kamalayan ng mga kabataan, malaki ang epekto lalo na ng mga panooring di nila dapat makita. Sapagkat ito’y lalong magpapataas ng kanilang pagnanais na tumuklas, lalo na sa kanilang pisikal na katawan at alamin ang kasagutan sa pagbabagong kanilang nararamdaman.
Sa puntong ito ay malaki ang implikasyon ng midya at ang kultural na mga merkado. Ang midya at ang kultural na market ay inextricably naka-link sa mga buhay ng menor de edad, ang isang malalim na epekto sa malusog na paglaki ng mga menor de edad.[27] Lalo na sa mga panooring ipinapalabas sa telebisyon, gaya ng mga programang panggabi na mga telenobela. Ang mga programang ito ay sagana sa mga kissing scene at bed scene. Bagaman mayroong babala ang MTRCB na Istriktong Patnubay ng Magulang ay Kailangan o SPG na dati ay Patnubay ng Magulang ay Kailangan o PG. Wari bang inililipat ng mga tagapagpalabas at tagagawa ng programa ang responsibilidad sa mga magulang, anuman ang maging epekto nito sa kanilang mga anak. Gaya ng halimabawa ng isang batang namatay, ayon sa imbestigasyon ng mga pulis ay may malaking pananagutan dito ang medya masa o mass media na siya naman talagang may katotohanan.[28]
Sa isang banda, may pananagutan at responsibilidad din ang mga magulang sa pagsubaybay sa paraan ng paggamit ng kanilang mga anak ng midya partikular na nga ang telebisyon. Ayon kay Janine, isa sa mga naging patok sa mga kabataan ay ang iskandal nina Hayden Kho at Katrina Halili, diumano dahil sa kyuryosidad ay kanilang pinanood ang iskandal na ito. Ito ang naging sanhi ng kanilang pagkamulat sa seksuwalidad. Paano kayo namulat? Tanong ng aming pangkat? Dahil sa barkada, “minsan yung magulang ng kabarkada ko nanonood ng ganun.” Sa bahagi naman ng kultural na merkado, ito ang naging pahayag ni mang Narciso Figueroa, “eh! Dito po’y usong-uso yung mga nagtitinda ng mga ipinagbabawal na video.” May nagtitinda po ng video, tanong ng aming pangkat? “Mga dayuhang taga Maynila… eh! Ba’t naman di papatulan, kung may kuwarenta ka lang!” tugon pa niya.
Ito marahil yung sinasabi nina Ma’am Jen at Marcela. Sa panonood ng mga magulang ng ganitong palabas ay di nila pansin ang maaaring maging epekto nito sa kanilang mga anak, mabusog lang ang pagnanasa ng kanilang mga mata. Muli isa pang implikasyon ng medya at kultural na merkado, isa pang pruweba ay ang mga kabataang nawiwili sa panonood ng mga pornographic films na siyang nagpapataas sa kanilang sexual desire kaya rin nangyayari ang mga teenage pregnancy.[29] Ito ang bahagi ng medya at kultural na merkado sa pagpukaw sa kamalayan ng maraming kabataan sa komunidad na ito.
At kung ating iisipin, ang ugat ng kamalian ay nasa tahanan.[30] Wala sa medya at kultural na merkado ang malaking responsibilidad at pananagutan. Ang medya at kultural na merkado, gaya ng isang kamay, nakakagawa ito ng mga pattern ng mga menor de edad ng pag-uugali, ang mga paraan ng pag-iisip, ideological at moral na halaga, at sikolohikal na pag-unlad.[31]
Analisis
Bilang pag-aanalisa, ang oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan, Masantol, Pampanga sa maagang pag-aasawa ng mga kabataan ay ang nakaugaliang pananaw ng mga mamamayan dito, Kapag nabuntis ang babae, dapat na itong pakisamahan ng nakabuntis sa kaniya. Malaking sanhi din ang kanilang lokasyon kung bakit sila nakulong sa pananaw na ang kasunod na hakbangin pagkatapos mag-aral sa mababa at mataas na paaralan ay pag-aasawa. Bihira na silang lumabas sa kanilang komunidad at wala silang masyadong kaalaman sa ibang uri pa ng pamamaraan sa buhay.
Gayundin ang pagiging tanggap sa kanilang komunidad sa sitwasyong kinasadlakan ng dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng mga kabataan dito, ang pag-aasawa ng maaga. Ito ang nagbibigay lakas ng loob sa mga kabataan upang hindi magdalawang isip sa panibagong yugto ng buhay na kanilang susuungin. Wala silang matanggap na pagpula sa mga kapamilya, kaibigan at sa buong komunidad dahil nga sa ito ay isang karaniwan ng pangyayari sa kanila.
Magkagayunman ang isa sa napansin namin sa kanilang komunidad ay napakaliit ng porsiyento ang nagkakahiwalay at nawawasak na pamilya sa pisikal. Kahit pa nga sabihing mga menor de edad pa sila nagsipag-asawa. Maaring hindi maiuugnay ang kanilang maagang pag-aasawa upang magkaroon ng kahandaan dahil sa kanilang simpleng pamumuhay. Ang isa pa sa kanilang pag-aasawa ay maiuugnay, una, sa salik na hindi nagugutom ang kanilang pamilya, pangalawa, ay halos magkakamag-anak o magkakaibigan ang mga nasa komunidad. Sabalit ang sitwasyong ito ay maaaring magbago.
Sa kalaunan kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin ng mga kinauukulan ang dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng kabataan na nag-aasawa ng maaga. Ang datos na ito ay maaaring lumaki pa dahil sa isang oryentasyon ng komunidad. Magpapalaki ito ng kanilang populasyon at magpapaliit naman ng kanilang pinagkukunan para sa pang-araw-araw na ikabubuhay.
Sa ngayon ay kapansin pansin na ang epekto sa kanilang komunidad ang epekto ng maagang pag-aasawa. May mga magulang na dapat sana’y maging gabay at bukal ng pagmamahal na nagiging maramot sa pagkakaloob nito sa kanilang mga anak. Dahil na rin marahil sa paghahanap nila at pagnanais na mapunan ang kakulangan sa kanilang sariling pagkatao na inagaw ng maagang pag-aasawa at pagharap sa responsibilidad na kaakibat nito. Bunga nito, ay hinahanap ng kanilang mga anak ang kalinga, pagtanggap, at importansiya sa mga kaibigan at kakilala na inisip nilang bubuo sa kanilang pagkatao. Subalit, sa huli ay nasadlak rin sila sa sitwasyon na pilit sana nilang tinatakasan. Sa paghahanap nila ng lunas ay nakakatagpo nila ang isang indibiduwal na nagnanais ding mapunan ang kakulangan sa kanilang pagkatao. Ito ay nauuwi sa pagsasama ng dalawang indibiduwal na parehong may puwang sa kanilang pagkatao. Mula sa mga ito ay sisibol ang panibagong buhay na sa katagalan ay maghahanap din ng pupuno sa kaniyang pagkatao… hanggang kalian?
Sa situwasyong ito malaki ang maiaambag ng istruktura ng edukasyon sa komunidad na ito kung mauunawaan nilang lubos ang tunay na kahulugan ng edukasyon. Ito ay pagkatuto hindi lamang sa mga asignaturang pang-akademiko kundi maging sa anumang pagkilos o karanasan na may isang mapaghugis na epekto sa mga karakter isip, at pisikal na kakayahan ng isang indibiduwal. Sa teknikal na kahulugan, ang edukasyon ay ang proseso kung saan ang lipunan o komunidad ay kusang nagpapadala ng kaniyang naipon na kaalaman, kasanayan at ang mga halaga nito mula sa isang henerasyon patungo sa iba.
Ang kasalukuyang istruktura ng edukasyon na magkasama sa isang lugar ang mababang paaralan at mataas na paaralan ay maaring magdulot ng pakinabang at pinsala sa susunod na henerasyon. Kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin, ang isang kaso na nabanggit sa artikulong ito ay maaring madagdagan pa. Paglabas nila sa apat na sulok ng silid-aralan ay lantad ang mga menor de edad at mga kabataan sa malawak na pangyayari sa kanilang komunidad. Isang dako na mapanganib para sa isang murang isipan sapagkat ang anumang nagiging kalakaran ng buhay dito ay matutularan ng mga nila. Mga kaugaliang hindi lamang nila nakikita sa komunidad kundi maging sa bakuran ng paaralan.
Ang mataas na paaralan ay nagbukas ng pintuan ng pag-asa sa mga kabataan tungo sa katuparan ng kanilang mga pangarap. Pintuan para sa mga kabataang tumatanaw sa hinaharap na ang mahabang panahon ng paghihintay at pagkakalayo sa sariling pamilya upang ito ay tuparin ay maikli na lang. Kung dati ay walong (8) taon o higit pa na sila ay mawawalay sa kanilang pamilya, ngayon ay apat (4) na taon lang. Ang apat (4) na taong ito ay kanilang ilalaan na lamang para sa ganap na katuparan ng karera sa buhay na nais nilang makamatan. Subalit may banta…
Banta ng lokasyon na kanilang kinalalagyan hindi lamang ng komunidad kundi maging ng tahanan na kanilang kinabibilangan. Mga tahanang may haligi nga ay walang tatag, may ilaw ngunit walang liwanag! Sila na naging malapit lang ang pagtanaw, pagtanaw na patungo lang din naman sila sa pag-aasawa, bakit pa sila magpupursige sa pag-aaral. Mga gabay na walang tibay, pagka’t ang nakikita lamang ay ang katotohanang ang anak na pinala ay aalis at haharapin ang panibagong yugto ng buhay, ang buhay may asawa. Ngunit kapos sila sa hangaring ihanda ang susunod na tatayo sa kanilang kinalalagyan ngayon, upang di na danasin pa ng susunod sa kanila ang kanilang kinasdalakan sanhi ng kapusukan at pagiging mausisa.
Sa komunidad na may malaking isyung kinakaharap, may mga lider na pinili’t pinagtiwaan. Sa pag-asang sila ang magbibigay at tutugon sa kanilang pangangailangan na makapaghanda ng isang matatag at may kahusayang mamamayan. Humubog sa makabagong henerasyon tungo sa pag-aangat ng kanilang komunidad, na wari bang nawala na sa kasaysayan. Masakit mang sabihin! Ngunit sa aming paghahanap ng mga tala para sa kanilang komunidad ay wala kaming nakuha. Maliban sa aming nakuha sa pamamagitan ng pakikipanayam sa ilang mga residente dito.
Tila kay hirap isipin ang kahihinatnan ng mga kabataan at ng mga papasibol na henerasyon. Wala ng natatamong lingap sa tahanang pisikal nilang kubluhan, wala pa ring lingap na natatanggap sa kinauukulan, upang linangin ang kanilang kahusayan. Maliban sa panaka-nakang tulong sa panahon ng kalamidad at sa limos na natamo mula sa gobyerno, dahil sa pagkakatampok ng kanilang komunidad sa isang programa sa telebisyon.
Isang komunidad na naaalaala at nakikilala lamang pagkatapos ng tatlong (3) taon. Nanghahawakan sa “pag-asa laban sa kapwa pag-asa” na isang araw ay darating at maluluklok ang tunay na lider na mag-aangat sa minamahal nilang komunidad. Magniningning din ang Sapang Kawayan! Hindi dahil sa isyu ng mataas na porsiyento ng mga kabataang maagang binitiwan ang kamusmusan at piniling bitbitin ang pagka magulang. Kundi dahil sa mga kabataang isinulong ang kanilang kahusayan pagka’t sila ang bagong henerasyon na magpapala’t kakalinga sa henerasyong susmusunod sa kanila. Kay gandang pangarapin! Ngunit bagong henerasyong ito ay lantad sa maling paggamit ng midya at kultural na merkado.
Ang midya at kultural na merkado ay malaking banta dahil sa pinsalang dala nito kapag ito ay hindi ginamit ng tama. Mayaman ito sa maraming uri ng impormasyon ngunit ang karamihan ay basura. Ikaw, gusto ma ban g basura sa loob ng iyong tahanan? Tiyak ang sagot mo ay hindi. Lahat tayo ay ayaw ng basura sa loob ng ating tahanan, kaya ito ay itinatapon natin sa labas. Ang dala ng midya kultural na merkado ay hindi literal na basura, ito ay basura ng kaisipan! Ang midya at kultural na merkado ay hindi masama per se. Sapagkat malaki ang pakinabang na kaloob nito sa atin, kung ito ay gagamitin natin ng tama.
Marami ang ginagamit ito sa maling pamamaraan, tulad ng paggawa ng malalaswang panoorin at babasahin. Ito ay tinatangkilik naman ng karamihan kaya lumalaganap. Ito ay nakararating kahit pa nga sa mga lugar na napaliligiran ng tubig, gaya ng Sapang Kawayan. Isa ito sa mga nagiging sanhi ng maagang pag-aasawa ng mga kabataan at nakakaapekto maging sa kanilang gawi at kaugalian. Dahil kadalasan, kung alin ang basurang programa yung ang tinatangkilik, kung alin naman ang pakikinabangan ay di binibigyang-pansin. Ang katuwiran pa nga ng iba, gastos lang yan!
Tunay na ang midya at kultural na merkado ay may malaking implikasyon at kontribusyon sa buhay ng isang tao. Alalahanin natin, ito ang ginamit na instrumento ng ating pambansang bayani na si Dr. Jose Rizal, upang pukawin at gisingin ang damdamin ng lahing kayumanggi na may maalab na pagmamahal sa sariling bayan. Sinulat niya Noli Me Tangere at El Filibusterismo na siya namang nagkaroon ng malaking epekto sa mga Pilipino. Dahil dito nagkaroon tayo ng adhikain na bawiin an gating tinubuang lupa mula sa mga mapang-api at mapang-abusong prayle.
Ito ay ilan lamang sa mga epekto ng midya at kultural na merkado. Maaaring magamit ito sa mabuti at maaari rin naman na sa masama. Anuman ang piliin nating paraan ng paggamit nito sa ating buhay. Tiyakin nating wasto ang paraan upang matamasa ang kaayusan at katumpakan sa ating minamahal na inang bayan.
Konklusyon
Ang maagang pag-aasawa ng mga kabataan sa Sapang Kawayan ay nag-ugat sa mapanganib na oryentasyon (kapag nabuntis, panagutan) na siya nilang pinanghahawakan. Ito’y dinilig ng mga gawi at kaugaliang taliwas sa pamantayan ng wastong asal at moralidad. Kinalinga ng maling paggamit ng midya at kultural na merkado, sa isang komunidad na tigang sa tunay na kahulugan ng edukasyon.
Rekomendasyon
Matapos mailahad ang mga salik at paliwanag tungkol sa oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan. Hangad namin na maipaabot sa kinauukulan ang aming rekomendasyon. Maaring hindi nito matuldukan o mahanggahan ang maagang pag-aasawa (pagka’t ito’y sarili nilang desisyon) sa Sapang Kawayan. Sa pamamagitan naman nito, marahil ay mapapaliit o mapapababa ang dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng maagang pag-aasawa. Sa isang banda, kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin ay maaari pang lumaki o tumaas.
Ang mga sumusunod ay ang rekomendasyon ng aming pangkat. Una, ang pagsusulong ng kahusayan ng mga kabataan o youth empowerment. Upang mailayo sila sa kanilang gawi at kaugalian, lalo na sa pagdyudyuti. Kadalasan ito ang pinagsisimulan ng kanilang pag-aasawa ng wala pa sa panahon. Ikalawa, ang seryoso ngunit maingat na pagpapatupad ng mga batas at ordinansa na umiiral. Maipabatid at maipaunawa sa ito sa mga kabataan na ito ay hindi paghihigpit sa kanila, kundi ito’y para na rin sa kanilang seguridad at kaligtasan. Sapagakt isang araw ay lalabas sila sa kanilang komunidad, sa malaking bahagi ng lipunang kanilang ginagalawan at kinabibilangan. Ikatlo,pagdadala at paglikha ng mga programang pangkabuhayan, lalo na sa mga kababaihan na naiiwanan sa kanilang tahanan kasama na rin dito ang mga kabataan. Ika-apat at panghuli, ay ang pagpapanatili at pagpapayaman ng magandang kultura at isulong ang kahusayan ng mga mamamayan ng Sapang Kawayan.
References:
[1] Civil Code of the Philippines noong 1950, Title III. Marriage. Chapter 1, Requisites of Marriage.
Article 54
[2] Family Code of the Philippines, July 6, 1987, Title I, Marriage. Chapter 1, Requisites of Marriage.
Article 5
[3] Statistics from Iba, Zambales on Filipino Youth Summer Camp 2010.
[4] Analen Dayao, guro ng ika-anim na baitang sa Sapang Kawayan.
[5] Tungkol kay Carlos Palanca, sa kaniyang pinagmulan at kaugnayan sa Sapang Kawayan ay hindi na
nakapagbigay pa ng ibayong impormasyon si Ma’am Ana, maliban sa ito ay isang propitaryo.
[6] Jimmy A. Rodriguez, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[7] Bienvenido D. Santos, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[8] Artemio D. Domingo, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[9] Ang mga Dalagita ng Sapang Kawayan.
* Kapag binabanggit ang dating sakop ng Hagonoy, ito ang lugar mula sa likuran ng simbahan hanggang sa
dulo
* Kapag binabanggit ang sakop ng Masantol, ito naman ang lugar mula sa harapan ng simbahan hanggang
sa kabilang dulo.
[10]Jennifer Quiroz, Tagapayo ng ika-apat na baitang.
[11] Melissa Reyes, Guro sa preschool.
[12] Marcela S. Perez, Guro sa unang baitang.
[13] Ibid.
[14] Collins Cobuild Advanced Dictionary of English
[15] Ibid.
[16] Isa sa matandang resident eng Sapang Kawayan.
[17] http://cest-moi-michel-andre.blogspot.com/2012/01/
[18] http://tl.answers.com/Q/Ano_ang_edukasyon
[19] Ibid.
[20] http://www.tlfreepapers.com/paper-362321.html
[21] Ang mga Dalagita ng Sapang Kawayan
[22] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[23]Collins Cobuild Advanced Dictionary of English
[24] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[25] Ibid.
[26] Ibid.
[27] http://tlfreepapers.com/paper-362321.html
[28] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[29] Ibid.
[30] Mahalin at Hubugin Paalaala sa mga Magulang: Evelyn Miranda-Fliciano
[31] http://www.tlfreepapers.com/paper-362321.html
Ayon sa kasabihan ng mga matatanda “ang pag-aasawa ay hindi katulad ng mainit na kanin na kapag isinubo mo at napaso ka ay puwede mong iluwa.” Ito ay isa sa mga napakahalagang yugto sa buhay ng isang lalake at babae na dapat ay pinag-iisipang mabuti at pinaghahandaan bago pasukin. Maraming tao ang nagtatagumpay sa buhay may asawa at marami din naman ang nabibigo at may wasak na tahanan. Kapag pumasok ka sa buhay may asawa maraming bagay ang mababago sa’yo, maraming bagay ang dapat mo ng talikuran, kalimutan, at iwanan.
Sa kabila ng katotohanang ito, marami pa rin ang nag-aasawa ng wala sa panahon, ang akala ng ilan, pag-aasawa ang sagot sa kanilang mga problema, akala nila ganoon lamang kadali ang buhay na ito. Marahil, masasabi lamang natin na nagging matagumpay ang buhay may asawa kapag ikaw ay nakatagpo ng taong makakasama mo sa hirap at ginhawa, sa lungkot at saya, taong magiging tapat sa’yo sa lahat ng bagay, magmamahal sa’yo habang buhay. Kapag pumasok ang isang tao sa pag-aasawa dapat ay handa na s’yang talikuran ang nakaraan, ang buhay ng pagiging binata’t dalaga, handang tanggapin at harapin ang mga bagay na posibleng mangyari, at handa sa mga pagsubok na darating sa pagpasok sa panibagong yugto ng buhay.
Taglay niya ang kahandaang tumayo upang maging mabuting magulang at gabay sa paghubog sa pagiging buo at ganap na tao ng magiging mga anak nila. Kung ihahambing sa libro, kapag pumasok ka sa buhay may asawa, tapos na ang unang yugto at pumapasok na ka na sa ikalawang yugto ng iyong buhay. Nararapat lamang na handa ka ng ibigay ang iyong buong panahon at buhay sa iyong pinili na makasama habang buhay.
Ang mga nabanggit ay ilan lamang sa mga kinakailangan upang magkaroon ng matagumpay na buhay may asawa, kaugnay nito ay naglatag naman ng batas ang ating gobyerno tungkol sa tamang edad o tamang panahon sa pag-aasawa. May mga batas tayong umiral at umiiral upang saklawan ang yugtong ito ng buhay, bagaman may ilan na nagpasiyang huwag itong pasukin. Ayon sa Republic Act No. 386, ay ganito ang isinasaad:
Any male of the age of sixteen years or upwards, and any female of the age of fourteen years or upwards, not under any of the impediments mentioned in articles 80 to 84, may contract marriage.[1]
Malinaw na itinatadhana ng batas na ito ang tamang panahon kung saan ang isang lalake at babae ay maaari ng mag-asawa o magpakasal, ito ay sa edad na labing-apat ng isang babae at sa edad na labing-anim ng isang lalake.
Subalit natapos ang pag-iral ng batas na ito sapagkat ayon sa Executive Order No. 209, ito naman ang nakasaad:
Any male or female of the age of eighteen years or upwards, not under any of the impediments mentioned in articles 37 to 38, may contract marriage.[2]
Sa pagbabago ng batas, nagbago rin ang edad ng isang lalake at babae upang mag-asawa at magpakasal. Idagdag pa dito ay nangangailangan sila ng pahintulot ng kanilang mga magulang upang magkaroon ng ligal na kapasidad upang magpakasal bagaman sila ay nasa wastong edad na ayon sa batas. Sa kabila ng itinatadhana ng ating batas sa kasalukuyan at ito ay nalalaman ng nakararami sa atin, Bakit pa rin marami ang nag-aasawa ng wala sa tamang panahon o nag-aasawa ng maaga? Ano ang mga kadahilanan at hindi maiwasan ang maagang pag-aasawa ng mga kabataan? Hindi lingid sa kaalaman ng lahat ang mga kabataang nabubuntis o nag-aasawa sa murang edad pa lamang. Ayon nga ginawang nasa ating bansa ang “highest teenage pregnancy in Asia.”[3] Sa katotohanan kung pagbabatayan natin ang kasalukuyang batas na umiiral, ito ay mahigit na dalawang dekada ng kinakaharap ng ating bansa.
Ang artikulong ito ay ginawa upang alamin ang mga salik at paliwanag kung bakit may mga kabataan na sumusuong sa maagang pag-aasawa sa kabila na hindi maganda ang maaaring ang idulot nito sa kanilang buhay.
Pinuntahan namin ang isang lugar sa Masantol, Pampanga, kung saan diumano ay may isang komunidad na mayroong mataas na porsiyento ng maagang pag-aasawa. Upang kapanayamin ang mga kabataan, magulang, katandaan, opisyales ng barangay, at guro. Kaugnay nito ay alamin din ang oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan sa kanilang pag-aasawa ng maaga.
Ang Sapang Kawayan
Ang Sapang Kawayan, Masantol, Pampanga ay isang komunidad na napaliligiran ng mga palaisdaan at ilog. Ito ay maaari lamang marating mula sa Hagonoy, Bulacan, sa pamamagitan ng bangkang de-motor. Ang karaniwang pinagkakakitaan dito ng mga residente ay pangingisda at pagtatambak sa palaisdaan.
Batay sa mga nakapanayam sa aming mga unang naninirahan at bumuo ng komunidad na ito ay mga bantay palaisdaan. Ayon kay Ma’am Ana[4], ang lugar na ito ay dating bahagi ng palaisdaang pag-aari ni Carlos Palanca[5], isang propitaryo na taga-Malolos. Kalaunan ay dumami ang nanirahan sa lugar na ito, at dahil sa paglaki ng populasyon ay ipinagkaloob na lamang niya (Palanca) ito sa mga naninirahan. Lumaki ang lugar na ito dahil na rin sa ginawang pagtatambak sa ilog ng mga residente upang may mapagtayuan ng bahay.
Ang Sapang Kawayan, Masantol Pampanga at Hagonoy, Bulacan
Noon ang Sapang Kawayan ay nasasakop ng dalawang bayan: ang Hagonoy sa Bulacan at Masantol sa Pampanga. Kapag nagtungo ka sa lugar na ito pagbabang pagbaba mo ng pantalan ay makikita mo kaagad ang simbahan. Ito ang nagsisilbing palatandaan ng pagkakahati ng lugar na ito. Mula sa likuran ng simbahan hanggang sa dulo, ayon kina Kagawad Jimmy[6], Benny[7], at Temi[8], ito ang sakop ng Hagonoy. Mula naman sa harapan ng simbahan hanggang sa kabilang dulo, ito ang sakop ng Masantol. Kalaunan ay naging solong sakop na lamang ito ng Masantol, Pampanga at kung kailan ito ipinagkaloob ng Munisipalidad ng Hagonoy ay hindi nila matukoy.
Bagaman ito ay naging sakop na lamang ng Masantol, Pampanga ay halos sa Hagonoy, Bulacan pa rin umiikot ang kanilang pamumuhay. Ang mga salik na nakakaapekto dito ay ang mga sumusunod:
Una, ang transportasyon, kung manggagaling ka sa bayan ng Masantol, traysikel lang ang maari mong sakayan patungo ng Consuelo, Pampanga, ang pamasahe ay nagkakahalaga 120 piso. Bababa ng kampo ng mga sundalo at dito ka mag-aabang ng bangka para makisakay ngunit walang katiyakan kung ang bangkang ito ay dadaan ng Sapang Kawayan. Sa madaling salita walang sakayan ng bangka patungo sa lugar na ito kung manggagaling ka ng Masantol. Subalit mula sa bayan ng Hagonoy 25 piso lamang ang pamasahe nasa Sapang Kawayan ka na. Ikalawa, ang paaralan, bagaman may mababang paaralan subalit walang mataas na paaralan kaya kinakailangang magtungo ng mga karamihan ng mga kabataan dito sa Hagonoy para makapagpatuloy ng pag-aaral. Ikatlo, paghahanapbuhay, dahil ang karaniwang hanapbuhay ng mga taga-rito ay pagtatambak at pangingisda sa Hagonoy pa rin sila kumukuha ng kanilang ikabubuhay. Ika-apat, palengke, dahil sa lugar na ito nabibili ang pangunahing pangangailangan sa loob ng bahay, sa palengke ng Hagonoy sila bumibili at nagbibili ng mga produkto.
Mahalaga ang mga salik na ito transportasyon, paaralan, hanapbuhay at palengke upang makapagpatuloy ang isang komunidad. Halos ang mga salik na ito ay sa Hagonoy nakakamit ng mga taga Sapang Kawayan upang sila ay makapagpatuloy sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay. Sa obserbasyong ito ay masasabi ng aming pangkat na bagaman ang geyograpikal na lokasyon ng Sapang Kawayan ay sakop ng Masantol, Pampanga ngunit ang Hagonoy, Bulacan ang may malaking epekto sa kanilang pamumuhay.
Sa ginawa naming pakikipanayam sa mga mamamayan dito ay aming napansin na bagaman solong sakop na lamang ito ng Masantol, Pampanga ay mayroong dalawang kultura na patuloy pa ring naghihiwalay sa kanila. Dalawang kultura ng pag-aasawa o pagsisimula ng pamilya at isang oryentasyon ng kanilang komunidad.
Kultura at Oryentasyon
Ang pag-aasawa sa komunidad na ito ay maitutulad natin sa piso. Sa harapan ay makikita natin ang mukha ni Dr. Jose Rizal na nakatagilid at sa likuran naman nito ay ang logo ng Bangko Sentral ng Pilipinas, ito ang bumubuo sa piso. Gaya ng komunidad na ito mayroong dalawang mukha ang pag-aasawa ngunit nagmumula ito sa iisang oryentasyon. Sa dokumentaryong ginawa ni Kara David para sa programa ng iWitness na sumahimpapawid noong Marso 21, 2011, tampok ang komunidad na ito, ayon sa kaniya “isa (1) sa bawat apat (4) na dalagita sa edad na labing tatlo (13) hanggang labing pito (17) ay buntis o may anak na.”[9]
Sa pahayag niyang ito ay masasabi nating dalawampu’t limang porsiyento (25%) ay nabubuntis o nag-aasawa ng maaga. Bagaman di binanggit ni Kara David sa kaniyang dokumentaryo kung saang bahagi ng pamayanang ito malaki ang bilang ng nag-aasawa ng maaga ay nakakuha naman kami ng sagot sa ilang mga guro sa lugar na ito. Ayon kina Ma’am Jen[10], Melissa[11], at Marcia[12], ang malaking bilang ng nag-aasawa ng maaga ay nasa lugar na dating sakop ng Hagonoy.* Ang malaking bilang naman na nag-aasawa sa wastong edad ayon sa batas ay nasa lugar na sakop ng Masantol.* Muli ayon kay Kara David, sa kaniyang dokumentaryo ay mayroong “isandaan at limampung (150) dalagita, talumpu’t walo (38) ay buntis o may anak na bago mag labingwalo (18).[13] Ipinapakita ng mga datos na dalawampu’t limang (25%) porsiyente ay nag-aasawa ng maaga at pitumpu’t limang (75%) porsiyento ay nag-aasawa sa tamang edad. Malinaw nating makikita na sa pamayanang ito na may dalawang kultura o kaugalian ang bawat pamilya sa pagdating sa usapin ng pag-aasawa, ito ang pag-aasawa ng maaga at pag-aasawa na nasa wastong edad. Ano ba ang kultura o culture sa Ingles? Ayon sa Diksiyunaryo ito ang kahulugan:
Culture is a particular society or civilization, especially considered in relation to its beliefs, way of life, or arts.[14]
Ang pakahulugang ito ng diksiyunaryo ay maliwanag na nagbibigay sa atin ng kaunawaan sa salitang kultura. Ito ay isang isang particular na sibilisasyong umiiral na may kaugnayan sa paniniwala at paraan ng pamumuhay. At isa sa bahagi ng buhay ang pag-aasawa, sa yugtong ito mayroong magkaibang kaugalian ang mga lugar na dating sakop ng Hagonoy at ang sakop ng Masantol, ang pag-aasawa ng menor de edad o pag-aasawa ng maga at pag-aasawa na nasa wastong edad ayon sa batas. Dalawang kultura sa iisang pamayanan. Ano naman ang oryentasyon o orientation sa Ingles? Muli, ayon sa Diksiyunaryo ito ang kahulugan:
Orientation is someones basic beliefs or preferences.[15]
Karaniwang paniniwala at pangunahing pinipili, ito ang oryentasyon. Ayon sa impormasyon na nakalap ng aming pangkat mula sa aming pakikipanayam sa mga opisyales ng barangay, mga guro at mga magulang, ayon sa kanila “kapag nabuntis ng lalake ang kaniyang karelasyon o syota ay dapat na niya itong pakisamahan bilang asawa.” Sa kanilang komunidad walang kabataang lalake na tinatakbuhan o tinatakasan ang kanilang responsibilidad at pananaguatan kapag nabuntis niya ang kaniyang karelasyon, at kung mayroon man napakaliit lamang ng porsiyento. Kapag nagkaroon na ng anak ang dalawang menor de edad, napipilitan na silang magmatyur dahil ginusto at pinili nila iyon. Karagdagan pa, ayon kay mang Narciso Figueroa[16], “halimbawa magkilala tayong dalawa nabuntis na anak mo ang anak ko, mahihiya ka sa akin na hindi panagutan ng anak mo ang anak ko, dahil dito nga ay walang tinatakbuhan.” Ang pahayag na ito ni mang Narciso ay kinatigan naman ni Kagawad Temi, na kapag nga nabuntis ang babae nagkakasundo na ang mga magulang ng lalake at babae na sila ay pagsamahin na. Ito ang oryentasyon sa kanilang komunidad, kapag nabuntis ang babae kahit pa nga sila ay menor de edad pagsasamahin na sila bilang mag-asawa ng kanilang mga magulang. Mga pamilyang may dalawang kultura, isang komunidad na may isang oryentasyon pagdating sa pag-aaasawa. Kung ito ang kanilang kultura at oryentasyon, apektado ba nito ang edukasyon at libangan ng mga kabataan ng Sapang Kawayan?
Edukasyon at Libangan
Maraming mga suliranin o kasalatang pampamayanan ang itinuturo ng dokumentaryo ni Kara David, sa lumalaking bilang ng mga kabataan sa Sapang Kawayan ang nasasadlak sa maagang pag-aasawa. Una ang kawalan ng mataas na paaralan. Kinakailangan pang dumayo ng mga nais magpatuloy ng pag-aaral sa ibang barangay bago naitayo ang mataas na paaralan noong 2008. Ikalawa, ang kawalan ng isang kura paroko sa simbahan. Hindi rin palagian na nakapagdadaos ng misa maliban kung may ikakasal at bibinyagan. Ikatlo, at higit sa lahat, ang pangungunsinti ng mga magulang dahil ito rin ang kanilang nakagisnan mula sa kanilang mga magulang. Bagaman hindi malinaw sa dokumentaryo kung ilan salinlahi na mula nang makagawian ang ganitong tagpo, marahil mula’t sapol sa pamayanan ay ganito na ang nakagawian.[17]
Sa mga suliraning nabanggit, isa sa sinabi ng sumulat ng blog ay ang eduksayon, bago naitayo ang gusali para sa mataas na paaralan. Ano ba ang edukasyon, ito ba ay ang pagtatapos lamang ng akademikong asignatura sa isang paaralan? Ang edukasyon sa pinakamalaking kahulugan ay ang anumang pagkilos o karanasan na may isang mapaghugis na epekto sa mga karakter isip, o pisikal na kakayahan ng isang indibiduwal.[18] Ang edukasyon ay sadyang mahalaga sa lahat, noon hangggang ngayon. Ang edukasyon ang pinakamatibay na pundasyon ng isang tao. Ito rin ang tanging bagay na maaari nating dalhin saan man tayo pumunta. At walang sinumang maaaring makaagaw nito sa atin hanggang sa ating kamatayan.[19]
Sa Sapang Kawayan ang karamihan ng mga residente ay elementarya lang ang tinapos o kaya naman ay di pa nakapagtapos ng elementarya, mangilan-ngilan lamang ang nakapagtapos sa mataas na paaralan at mabibilang sa daliri ang nakatapos ng kolehiyo. Kaya ang malaking porsiyento ng mga kabataan dito pagkatapos ng elementarya ay pag-aasawa na ang hinaharap. Subalit ng maitayo ang mataas na paaralan noon ngang 2008, marami sa mga kabataan ang nagkaroon ng pag-asa na makapagpapatuloy sila ng pag-aaral sa mataas na paaralan. Nakapagbibigay sigla ang pahayag ni Ma’am Ana, na may mga nagsipagtapos sa mataas na paaralan noong 2012 na ang edad ay dalawampung (20) taon hanggang dalawampu’t anim (26) na taon.
Ayon sa mga guro ay bumaba ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga sa kanilang komunidad. Taliwas naman ito sa naging pahayag nina Janine Puno at Maan Unlayao na mga kabataang nagsipag-asawa (si Janine ay hiwalay na) mga kabataang kinapanayam ni Kara David sa kaniyang dokumentaryo. Ayon sa kanila “tumaas pa nga ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga, dahil nga nandoon lang din naman sila sa kanilang lugar. Hindi kagaya dati na ang mga nais makapagpatuloy ng pag-aaral sa mataas na paaralan ay lumilipat pa ng ibang barangay o karatig bayan at lingguhan na lang kung umuwi.” Ayon naman kina Ma’am Melissa, Marcela, at Ana, kaya parang tumaas pa ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga dahil hindi katulad ng dati na hindi mo agad malalaman dahil nga pagkatapos ng elementarya tumitigil na ang karamihan. Hindi katulad ngayon na malalaman mo agad, kasi kapag hindi na pumasok sa klase magtatanong ka na kung bakit hindi na pumapasok, malalaman mo na lang nag-asawa na pala.
Nabawasan nga ba o nadagdagan ang bilang ng mga nagsisipag-asawa ng maaga ng magkaroon ng mataas na paaralan sa kanilang komunidad? Ayon kay G. Eduardo Yabut, punong guro ng mataas na paaralan, di man nalunasan ng pagkakaroon ng mataas na paaralan ang isyu ng maagang pag-aasawa, sa isang banda pinatagal nito, di gaya ng dati ay nag-aasawa na ang kabataan pagkatapos ng elementarya. Bagaman may ilang kaso pa rin na habang kasalukuyang nag-aaral ay nabubuntis o nag-aasawa na, na nagiging dahilan ng kanilang pagtigil sa pag-aaral. Ang halimbawa nga nito ay sina Janine at Maan, mga kabataang maagang hinarap ang responsibilidad ng pagiging ina, bagaman si Janine ay nagpatuloy sa pag-aaral at magtatapos ngayong Marso 2013.
Isa pa sa maaring sanhi nito ay pagsasama sa isang lugar ng mababa at mataas na paaralan. Maaring sa kasalukuyan ay naging malaking bagay para sa mga residente dito at sa mga gurong dito na nakatira ang pagkakaroon ng mataas na paaralan. Subalit hindi nila nakikita ang malakiat pangmatagalang epekto nito sa buhay ng mga mag-aaral sa mababang paaralan. Dahil sa kanilang bulnerabiliti ay maaari silang direktang mapinsala lalo na sa bahagi ng moralidad. Dahil nga tanggap at normal na bahgi na ng kanilang pamayanan ang pag-aasawa ng maaga at ito ay nagsisimula sa mga mag-aaral na nasa mataas na paaralan. May mga gawi at kaugalian ang mga kabataan na maaring maging banta para sa mga batang mag-aaral. Gaya ng naging kuwento ni Ma’am Jen, isang guro sa ika-apat na baitang, ayon sa kaniya, mayroon siyang isang mag-aaral na babae na edad siyam (9) na taon na mayroon ng karelasyon at ang nakakagulat dito ay “nakikipaghalikan na sa kaniyang karelasyon sa publiko.” Ayon pa sa kaniya “ngayong nasa ika-apat na baitang pa lang ganun na yung ginagawa, ano pa kaya paglipas ng panahon, ano pa ang gagawin niyon.” Ipinagbigay-alam niya sa magulang ng bata ang bagay na ito, balewala lang din, ni hindi binigyang pansin. Nakakaapekto sa mga mag-aaral sa mababang paaralan ang kanilang nakikita sa mga mag-aaral sa mataas na paaralan. Idagdag pa dito ang nakagawian sa buhay ng mga kabataan pagkatapos ng maghapong klase balik sa komunidad, sa kanilang libangan. Ano kanilang ang libangan?
Ang libangan ay kung ano ang gustong-gustong gawin ng tao.[20] Limitado ang libangan ng mga kabataan sa Sapang Kawayan, dahil nga ito ay isang lugar na napaliligiran ng tubig. Nakausap ng aming pangkat sina Welcon Cervantes at Maila Figueroa, mga mag-aaral na nasa ikatlong taon sa mataas na paaralan. Nagtanong ang aming pangkat sa kanila, ano ang karaniwan nilang libangan at ng mga kabataan dito sa Sapang Kawayan? Basketball ang sagot ni Welcon, badminton, pagbibisikleta, paglalaro ng kompyuter, at pagdyuti sagot naman ni Maila. Napukaw ang aming pansin ng isang sagot ni Maila, ang salitang pagdyuti. Kaya’t tinanong namin siya, Ano yung pagdyuti, o dyuti, tanong namin? Ayon kay Maila, “ito ang karaniwang ginagawa ng mga kabataan pagsapit ng gabi. Nagkikita at nag-uusap ang mga magkakabarkada, nagpapakilalahan, nagliligawan o nag-uusap ang mga magsyota sa dilim”.
Pagliligawan, bahagi ng libangan ng mga kabataan sa komunidad na ito. Sa pahayag na ito ni Maila, mapapansin na hindi na pupuwede dito ang makalumang paraan ng panliligaw ng mga kalalakihan upang magkakilala silang lubos ng babaeng kanilang napupusuan.
Ayon sa mga guro, mga opisyales ng barangay, at mga magulang ay hindi lingid sa kanilang kaalaman ang ginagawang ito ng mga kabataan. Ayon din sa kanila karaniwan na itong gawi at libangan ng mga kabataan sa kanilang lugar. Sa panig ng mga opisyales ng barangay, wala daw silang magawa kahit maglagay pa ng karpyu ay tinatakbuhan lang naman sila. Sa mga magulang naman kapag binawalan nila ay tatakas lang at magrerebelde pa kaya hinahayaan na lang nila. Dahil dito, nagtanong ang kami sa mga guro na sina Ma’am Ana, Jen, at Marcela, kung irereyt po ninyo mula isa (1) hanggang sampu (10), sampu (10) ang pinakamataas, ilan po ang mga magulang na hinahayaan ang ganitong gawi o libangan ng kanilang mga anak? Walo ang sagot nina Ma’am Analen at Jen, pito naman ang sagot ni Ma’am Marcia. Napakataas na porsiyento, pagka’t lumalabas na pitumpung porsiyento (70%) hanggang walumpung porsiyente (80%) ng mga magulang ay hinahayaan ang kanilang mga anak sa ganitong kaugalian.
Muli ay tinanong ng namin si Maila, bilang kabataan, yun bang pag dyudyuti o pagliligawan ay bahagi ng inyong libangan. Ang sagot niya ay“Oo! kasi nga wala namang gaanong mapaglibangan at magawa dito sa amin.” Ang tanong na ito ay hindi rin naiwasan ng aming pangkat na maitanong sa mga guro at isinama na rin namin si Ma’am Melissa, isang guro sa kinder, pamilyar po kayo sa salitang “dyuti?” Oo! Ang kanilang naging sagot. Kasunod nito ay, sa inyong pananaw bilang mga guro, masasabi nyo ba na ito (dyuti) ay bahagi ng kanilang libangan? Iisa halos ang kanilang naging sagot, “Oo! Dahil nga sa walang gaano o ibang mapaglilibangan ang mga kabataan dito kaya doon nababaling ang kanilang atensyon, di gaya sa ibang lugar sumakay ka lang ng traysikel o dyip ay may mapupuntahan ka na. Dito saan ka pupunta? Eh! Napapaligiran kami ng tubig.”
Sa pagliligawan ng mga kabataan, dalawa ang kanilang pamamaraan, una ay personal yung magpapaalam sa magulang ng babae, at ikalawa ay sa pamamagitan ng teks, kapag hindi pumayag ang magulang. Kung papayag ang magulang, gaano naman ang edad na ito ay papayagan ng magulang na maligawan, ayon kay Maila, ay labing-apat (14). Tinanong siya ng isa sa aming pangkat, halimbawa nagustuhan kita, sa edad mong labing-apat (14) maaari na ba kitang ligawan? “Oo naman!” Sagot niya. Sa palagay mo gaano ang porsiyento ng mga magulang na papayag ligawan ang kanilang anak na babae sa edad na labing-apat (14)? Irereyt mo siya mula isa (1) hanggang sampu (10), “tatlo (3)”sagot niya, Ang kaniyang sagot ay halos tumutugma sa dalawampu’t limang porsiyento (25%) na nag-aasawa ng maaga. Sa ganitong kagawian at kalakaran sa buhay ng mga kabatan, may papel ba ang gobyerno at lokal na pamahalaan sa isang komunidad na tila kay layo sa sibilisasyon?
Geograpikal na Lokasyon at Programa ng Gobyerno
Matapos na sumahimpapawid ang dokumentaryo[21] ni Kara David para sa iWitness nabigayan ng pansin ang komunidad na tila nawala sa pansin ng marami sa mga liderato natin sa pamahalaan at maging ng lokal na pamahalaan. Dahil sa pagkakatampok ng kanilang komunidad sa programang nabanggit. Napansin hindi lamang ang kanilang komunidad kundi ang buong bayan ng Masantol. Nakarating sa buong bayan ng Masantol partikular sa kanilang komunidad ang programa ng isang ahensiya ng ating gobyerno, ang Pantawid Pamilyang Pilipino Program o 4 P’s ng Department of Social Welfare and Development (DSWD).
Kumusta na ang programang ito ng ating gobyerno? Tanong ng namin kay Ma’am Marcia, partikular yung Family Development Session (FDS) na bahagi ng programang 4 P’s? Nag-isip siya, “isang beses palang yata na nagkakaroon nito,” sagot na waring walang katiyakan. Ayon pa nga sa kaniya ay “napakahirap makuha ang pakikiisa ng mga magulang kapag ganito ang paksang pag-uusapan, pero kapag may biyaya o rasyon kahit hindi ka na magpatawag siguradong magsisidating sila,” hindi lang sa po sa inyong nangyayari iyan, sagot naman ng aming pangkat.
Ito marahil ang epekto ng maagang pag-aasawa, may mga bagay pa sana na nais silang gawin sa buhay subalit dahil sa pagharap sa responsibilidad ng pagpapamilya o ng pagiging magulang ay hindi na nila nagawa. Mga indibiduwal na naging magulang dahil nagka-anak lamang. Ngunit kulang ang kaalaman sa tunay na kahulugan ng pagiging magulang. Ayon pa nga kay Ma’am Jen, “may mga ina na tila walang pakialam sa kanilang mga anak, may mga ilan pa nga na ang katuwiran ay naipanganak na kita at nabigyan ng buhay, bahala ka na sa buhay mo!” Tila ba buhay sa kagubatan “survival of the fittest” wika nga sa Ingles, sa gitna ng isang isla. Iyan ang isa sa mukha ng pamilya ng makabagong henerasyon sa Sapang Kawayan. Kung ganito, anong gawi o kaugalian ang mahuhubog sa mga kabataang sumibol sa henerasyong ito? May ginagawa ba ang pamahalaang lokal?
Tinanong ng namin ang mga opisyales ng barangay. Anu-ano ang mga programa ng gobyerno at lokal na pamahalaan ang palagiang nakakarating sa inyong komunidad ng palagian? “Wala!” Sagot nila, “kung hindi pa nga kami siguro naipalabas sa telebisyon baka hindi pa nakarating dito sa amin yung 4 P’s. Katulad niyan kung hindi pa maghahalalan hindi pa siguro magagawa ang aming daan. Kadalasan, naalala lang kami ng mga pulitiko kapag maghahalalan o kaya kapag may kalamidad.” Sa kabuuan ay napakaliit lamang ng porsiyento ng mga programa ng ating gobyerno maging ng lokal na pamahalaan ang nakakarating sa kanila. Sa kanilang komunidad na pana-panahon lamang ang pagdating ng mga programa ng ating pamahalaan, tila kayhirap nilang maramdaman ang pag-unlad ng ating ekonomiya na ipinagmamalaki ng mga lider natin sa pamamagitan ng midya. Ang midya at kultural na merkado sa komunidad na waring napag-iwanan ng sibilisasyon, ang implikasyon nito sa mga kabataan.
Midya at Kultural na Merkado
Hindi natin maitatanggi ang napakalawak na impluwensiya ng midya sa ating makabagong panahon. Maging ito man ay sa mga panulat o sa mga panoorin sa telebisyon hindi matatawaran ang ambag ng midya at teknolohiya sa paghubog sa kamalayan ng maraming tao partikular na sa mga kabataan. Dahil sa patuloy na paggaling ng teknolohiya ay kaakibat na rin nito ang pagkalat ng medya.[22] Ano nga ba ang midya? Sangguniin nating muli ang Diksiyunaryo, ito ang kahulugan:
Media is a plural of medium; You can refer to television, radio, newspaper, and magazines as the media.[23]
Batay sa diksiyunaryo, ang radio, telebisyon, diyaryo at iba pang babasahin na nagpapahayag ng anumang impormasyon ay matatawag na midya. Ito ay komunikasyon sa masa.[24]
Malaki ang epekto ng midya sa mga kabataan, dahil ayon na rin kay John Watson na isang psychologist ay “WHAT WE SEE, WE IMITATE.” [25]Posibleng dahil sa maling paggamit ng midya ay maaari itong magdulot ng matinding epekto sa ating buhay. Isa sa mga konkretong halimbawa ay ang batang namatay dahil sa kaniyang paggaya sa isa sa kaniyang napanood sa telebisyon kung saan ang kaniyang idolo ay nagbigti. Naisip ng batang iyon na hindi naman totoong mamamatay ang kaniyang idolo dahil nga sa kasalukuyang panahon ay patuloy itong nabubuhay.[26]
Maraming buhay ang binuo at winasak ng tama at maling paggamit ng midya. Sa komunidad ng Sapang Kawayan na halos ang mga kabahayan ay lahat sa isa o all in one sa Ingles. Ibig sabihin kung saan sila kumakain doon na rin sila natutulog, nanonood ng telebisyon. Totoo rin kaya sa kanila ang epektong itong midya?
Sa biglang tingin, dahil nga napaliligiran ng mga palaisdaan at ilog ang komunidad na ito at tanging bangkang de-motor lang ang transportasyon patungo dito, maaaring isipin na naipag-iwanan na ito ng sibilisasyon. Ito ang unang pagtingin ng aming pangkat subalit ng amin itong marating nabago ang una namin pagtingin.
Mayroong kuryente, kompyuter shap, videoke, at halos ang lahat ng kabataan dito ay may cellphone. Sa geograpikal na lokasyon na tila kay layo nila sa sibilisasyon, ngunit kay lapit nila sa makabagong teknolohiya, kaylapit nila sa midya. Kung gaano tayo kalapit sa mga implikasyon nito, gayundin sila.
Halimbawa,ang telebisyon bilang isang pagpapakahulugan sa midya, ang paraan ng komunikasyon na laganap sa mga kabahayan ng komunidad na ito. Paano ito lubos na nakakaapekto sa mga kabataan at nagiging dahilan sa kanilang pagpasok sa maagang pag-aasawa? Halos karamihan sa atin ay batid na sa panahon ng pagdadalaga at pagbibinata, napakataas ng kyuryosidad. Sa pagpukaw ng kamalayan ng mga kabataan, malaki ang epekto lalo na ng mga panooring di nila dapat makita. Sapagkat ito’y lalong magpapataas ng kanilang pagnanais na tumuklas, lalo na sa kanilang pisikal na katawan at alamin ang kasagutan sa pagbabagong kanilang nararamdaman.
Sa puntong ito ay malaki ang implikasyon ng midya at ang kultural na mga merkado. Ang midya at ang kultural na market ay inextricably naka-link sa mga buhay ng menor de edad, ang isang malalim na epekto sa malusog na paglaki ng mga menor de edad.[27] Lalo na sa mga panooring ipinapalabas sa telebisyon, gaya ng mga programang panggabi na mga telenobela. Ang mga programang ito ay sagana sa mga kissing scene at bed scene. Bagaman mayroong babala ang MTRCB na Istriktong Patnubay ng Magulang ay Kailangan o SPG na dati ay Patnubay ng Magulang ay Kailangan o PG. Wari bang inililipat ng mga tagapagpalabas at tagagawa ng programa ang responsibilidad sa mga magulang, anuman ang maging epekto nito sa kanilang mga anak. Gaya ng halimabawa ng isang batang namatay, ayon sa imbestigasyon ng mga pulis ay may malaking pananagutan dito ang medya masa o mass media na siya naman talagang may katotohanan.[28]
Sa isang banda, may pananagutan at responsibilidad din ang mga magulang sa pagsubaybay sa paraan ng paggamit ng kanilang mga anak ng midya partikular na nga ang telebisyon. Ayon kay Janine, isa sa mga naging patok sa mga kabataan ay ang iskandal nina Hayden Kho at Katrina Halili, diumano dahil sa kyuryosidad ay kanilang pinanood ang iskandal na ito. Ito ang naging sanhi ng kanilang pagkamulat sa seksuwalidad. Paano kayo namulat? Tanong ng aming pangkat? Dahil sa barkada, “minsan yung magulang ng kabarkada ko nanonood ng ganun.” Sa bahagi naman ng kultural na merkado, ito ang naging pahayag ni mang Narciso Figueroa, “eh! Dito po’y usong-uso yung mga nagtitinda ng mga ipinagbabawal na video.” May nagtitinda po ng video, tanong ng aming pangkat? “Mga dayuhang taga Maynila… eh! Ba’t naman di papatulan, kung may kuwarenta ka lang!” tugon pa niya.
Ito marahil yung sinasabi nina Ma’am Jen at Marcela. Sa panonood ng mga magulang ng ganitong palabas ay di nila pansin ang maaaring maging epekto nito sa kanilang mga anak, mabusog lang ang pagnanasa ng kanilang mga mata. Muli isa pang implikasyon ng medya at kultural na merkado, isa pang pruweba ay ang mga kabataang nawiwili sa panonood ng mga pornographic films na siyang nagpapataas sa kanilang sexual desire kaya rin nangyayari ang mga teenage pregnancy.[29] Ito ang bahagi ng medya at kultural na merkado sa pagpukaw sa kamalayan ng maraming kabataan sa komunidad na ito.
At kung ating iisipin, ang ugat ng kamalian ay nasa tahanan.[30] Wala sa medya at kultural na merkado ang malaking responsibilidad at pananagutan. Ang medya at kultural na merkado, gaya ng isang kamay, nakakagawa ito ng mga pattern ng mga menor de edad ng pag-uugali, ang mga paraan ng pag-iisip, ideological at moral na halaga, at sikolohikal na pag-unlad.[31]
Analisis
Bilang pag-aanalisa, ang oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan, Masantol, Pampanga sa maagang pag-aasawa ng mga kabataan ay ang nakaugaliang pananaw ng mga mamamayan dito, Kapag nabuntis ang babae, dapat na itong pakisamahan ng nakabuntis sa kaniya. Malaking sanhi din ang kanilang lokasyon kung bakit sila nakulong sa pananaw na ang kasunod na hakbangin pagkatapos mag-aral sa mababa at mataas na paaralan ay pag-aasawa. Bihira na silang lumabas sa kanilang komunidad at wala silang masyadong kaalaman sa ibang uri pa ng pamamaraan sa buhay.
Gayundin ang pagiging tanggap sa kanilang komunidad sa sitwasyong kinasadlakan ng dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng mga kabataan dito, ang pag-aasawa ng maaga. Ito ang nagbibigay lakas ng loob sa mga kabataan upang hindi magdalawang isip sa panibagong yugto ng buhay na kanilang susuungin. Wala silang matanggap na pagpula sa mga kapamilya, kaibigan at sa buong komunidad dahil nga sa ito ay isang karaniwan ng pangyayari sa kanila.
Magkagayunman ang isa sa napansin namin sa kanilang komunidad ay napakaliit ng porsiyento ang nagkakahiwalay at nawawasak na pamilya sa pisikal. Kahit pa nga sabihing mga menor de edad pa sila nagsipag-asawa. Maaring hindi maiuugnay ang kanilang maagang pag-aasawa upang magkaroon ng kahandaan dahil sa kanilang simpleng pamumuhay. Ang isa pa sa kanilang pag-aasawa ay maiuugnay, una, sa salik na hindi nagugutom ang kanilang pamilya, pangalawa, ay halos magkakamag-anak o magkakaibigan ang mga nasa komunidad. Sabalit ang sitwasyong ito ay maaaring magbago.
Sa kalaunan kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin ng mga kinauukulan ang dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng kabataan na nag-aasawa ng maaga. Ang datos na ito ay maaaring lumaki pa dahil sa isang oryentasyon ng komunidad. Magpapalaki ito ng kanilang populasyon at magpapaliit naman ng kanilang pinagkukunan para sa pang-araw-araw na ikabubuhay.
Sa ngayon ay kapansin pansin na ang epekto sa kanilang komunidad ang epekto ng maagang pag-aasawa. May mga magulang na dapat sana’y maging gabay at bukal ng pagmamahal na nagiging maramot sa pagkakaloob nito sa kanilang mga anak. Dahil na rin marahil sa paghahanap nila at pagnanais na mapunan ang kakulangan sa kanilang sariling pagkatao na inagaw ng maagang pag-aasawa at pagharap sa responsibilidad na kaakibat nito. Bunga nito, ay hinahanap ng kanilang mga anak ang kalinga, pagtanggap, at importansiya sa mga kaibigan at kakilala na inisip nilang bubuo sa kanilang pagkatao. Subalit, sa huli ay nasadlak rin sila sa sitwasyon na pilit sana nilang tinatakasan. Sa paghahanap nila ng lunas ay nakakatagpo nila ang isang indibiduwal na nagnanais ding mapunan ang kakulangan sa kanilang pagkatao. Ito ay nauuwi sa pagsasama ng dalawang indibiduwal na parehong may puwang sa kanilang pagkatao. Mula sa mga ito ay sisibol ang panibagong buhay na sa katagalan ay maghahanap din ng pupuno sa kaniyang pagkatao… hanggang kalian?
Sa situwasyong ito malaki ang maiaambag ng istruktura ng edukasyon sa komunidad na ito kung mauunawaan nilang lubos ang tunay na kahulugan ng edukasyon. Ito ay pagkatuto hindi lamang sa mga asignaturang pang-akademiko kundi maging sa anumang pagkilos o karanasan na may isang mapaghugis na epekto sa mga karakter isip, at pisikal na kakayahan ng isang indibiduwal. Sa teknikal na kahulugan, ang edukasyon ay ang proseso kung saan ang lipunan o komunidad ay kusang nagpapadala ng kaniyang naipon na kaalaman, kasanayan at ang mga halaga nito mula sa isang henerasyon patungo sa iba.
Ang kasalukuyang istruktura ng edukasyon na magkasama sa isang lugar ang mababang paaralan at mataas na paaralan ay maaring magdulot ng pakinabang at pinsala sa susunod na henerasyon. Kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin, ang isang kaso na nabanggit sa artikulong ito ay maaring madagdagan pa. Paglabas nila sa apat na sulok ng silid-aralan ay lantad ang mga menor de edad at mga kabataan sa malawak na pangyayari sa kanilang komunidad. Isang dako na mapanganib para sa isang murang isipan sapagkat ang anumang nagiging kalakaran ng buhay dito ay matutularan ng mga nila. Mga kaugaliang hindi lamang nila nakikita sa komunidad kundi maging sa bakuran ng paaralan.
Ang mataas na paaralan ay nagbukas ng pintuan ng pag-asa sa mga kabataan tungo sa katuparan ng kanilang mga pangarap. Pintuan para sa mga kabataang tumatanaw sa hinaharap na ang mahabang panahon ng paghihintay at pagkakalayo sa sariling pamilya upang ito ay tuparin ay maikli na lang. Kung dati ay walong (8) taon o higit pa na sila ay mawawalay sa kanilang pamilya, ngayon ay apat (4) na taon lang. Ang apat (4) na taong ito ay kanilang ilalaan na lamang para sa ganap na katuparan ng karera sa buhay na nais nilang makamatan. Subalit may banta…
Banta ng lokasyon na kanilang kinalalagyan hindi lamang ng komunidad kundi maging ng tahanan na kanilang kinabibilangan. Mga tahanang may haligi nga ay walang tatag, may ilaw ngunit walang liwanag! Sila na naging malapit lang ang pagtanaw, pagtanaw na patungo lang din naman sila sa pag-aasawa, bakit pa sila magpupursige sa pag-aaral. Mga gabay na walang tibay, pagka’t ang nakikita lamang ay ang katotohanang ang anak na pinala ay aalis at haharapin ang panibagong yugto ng buhay, ang buhay may asawa. Ngunit kapos sila sa hangaring ihanda ang susunod na tatayo sa kanilang kinalalagyan ngayon, upang di na danasin pa ng susunod sa kanila ang kanilang kinasdalakan sanhi ng kapusukan at pagiging mausisa.
Sa komunidad na may malaking isyung kinakaharap, may mga lider na pinili’t pinagtiwaan. Sa pag-asang sila ang magbibigay at tutugon sa kanilang pangangailangan na makapaghanda ng isang matatag at may kahusayang mamamayan. Humubog sa makabagong henerasyon tungo sa pag-aangat ng kanilang komunidad, na wari bang nawala na sa kasaysayan. Masakit mang sabihin! Ngunit sa aming paghahanap ng mga tala para sa kanilang komunidad ay wala kaming nakuha. Maliban sa aming nakuha sa pamamagitan ng pakikipanayam sa ilang mga residente dito.
Tila kay hirap isipin ang kahihinatnan ng mga kabataan at ng mga papasibol na henerasyon. Wala ng natatamong lingap sa tahanang pisikal nilang kubluhan, wala pa ring lingap na natatanggap sa kinauukulan, upang linangin ang kanilang kahusayan. Maliban sa panaka-nakang tulong sa panahon ng kalamidad at sa limos na natamo mula sa gobyerno, dahil sa pagkakatampok ng kanilang komunidad sa isang programa sa telebisyon.
Isang komunidad na naaalaala at nakikilala lamang pagkatapos ng tatlong (3) taon. Nanghahawakan sa “pag-asa laban sa kapwa pag-asa” na isang araw ay darating at maluluklok ang tunay na lider na mag-aangat sa minamahal nilang komunidad. Magniningning din ang Sapang Kawayan! Hindi dahil sa isyu ng mataas na porsiyento ng mga kabataang maagang binitiwan ang kamusmusan at piniling bitbitin ang pagka magulang. Kundi dahil sa mga kabataang isinulong ang kanilang kahusayan pagka’t sila ang bagong henerasyon na magpapala’t kakalinga sa henerasyong susmusunod sa kanila. Kay gandang pangarapin! Ngunit bagong henerasyong ito ay lantad sa maling paggamit ng midya at kultural na merkado.
Ang midya at kultural na merkado ay malaking banta dahil sa pinsalang dala nito kapag ito ay hindi ginamit ng tama. Mayaman ito sa maraming uri ng impormasyon ngunit ang karamihan ay basura. Ikaw, gusto ma ban g basura sa loob ng iyong tahanan? Tiyak ang sagot mo ay hindi. Lahat tayo ay ayaw ng basura sa loob ng ating tahanan, kaya ito ay itinatapon natin sa labas. Ang dala ng midya kultural na merkado ay hindi literal na basura, ito ay basura ng kaisipan! Ang midya at kultural na merkado ay hindi masama per se. Sapagkat malaki ang pakinabang na kaloob nito sa atin, kung ito ay gagamitin natin ng tama.
Marami ang ginagamit ito sa maling pamamaraan, tulad ng paggawa ng malalaswang panoorin at babasahin. Ito ay tinatangkilik naman ng karamihan kaya lumalaganap. Ito ay nakararating kahit pa nga sa mga lugar na napaliligiran ng tubig, gaya ng Sapang Kawayan. Isa ito sa mga nagiging sanhi ng maagang pag-aasawa ng mga kabataan at nakakaapekto maging sa kanilang gawi at kaugalian. Dahil kadalasan, kung alin ang basurang programa yung ang tinatangkilik, kung alin naman ang pakikinabangan ay di binibigyang-pansin. Ang katuwiran pa nga ng iba, gastos lang yan!
Tunay na ang midya at kultural na merkado ay may malaking implikasyon at kontribusyon sa buhay ng isang tao. Alalahanin natin, ito ang ginamit na instrumento ng ating pambansang bayani na si Dr. Jose Rizal, upang pukawin at gisingin ang damdamin ng lahing kayumanggi na may maalab na pagmamahal sa sariling bayan. Sinulat niya Noli Me Tangere at El Filibusterismo na siya namang nagkaroon ng malaking epekto sa mga Pilipino. Dahil dito nagkaroon tayo ng adhikain na bawiin an gating tinubuang lupa mula sa mga mapang-api at mapang-abusong prayle.
Ito ay ilan lamang sa mga epekto ng midya at kultural na merkado. Maaaring magamit ito sa mabuti at maaari rin naman na sa masama. Anuman ang piliin nating paraan ng paggamit nito sa ating buhay. Tiyakin nating wasto ang paraan upang matamasa ang kaayusan at katumpakan sa ating minamahal na inang bayan.
Konklusyon
Ang maagang pag-aasawa ng mga kabataan sa Sapang Kawayan ay nag-ugat sa mapanganib na oryentasyon (kapag nabuntis, panagutan) na siya nilang pinanghahawakan. Ito’y dinilig ng mga gawi at kaugaliang taliwas sa pamantayan ng wastong asal at moralidad. Kinalinga ng maling paggamit ng midya at kultural na merkado, sa isang komunidad na tigang sa tunay na kahulugan ng edukasyon.
Rekomendasyon
Matapos mailahad ang mga salik at paliwanag tungkol sa oryentasyon na humuhubog sa mga kabataan ng Sapang Kawayan. Hangad namin na maipaabot sa kinauukulan ang aming rekomendasyon. Maaring hindi nito matuldukan o mahanggahan ang maagang pag-aasawa (pagka’t ito’y sarili nilang desisyon) sa Sapang Kawayan. Sa pamamagitan naman nito, marahil ay mapapaliit o mapapababa ang dalawampu’t limang (25%) porsiyento ng maagang pag-aasawa. Sa isang banda, kung hindi mabibigyan ng kaukulang pansin ay maaari pang lumaki o tumaas.
Ang mga sumusunod ay ang rekomendasyon ng aming pangkat. Una, ang pagsusulong ng kahusayan ng mga kabataan o youth empowerment. Upang mailayo sila sa kanilang gawi at kaugalian, lalo na sa pagdyudyuti. Kadalasan ito ang pinagsisimulan ng kanilang pag-aasawa ng wala pa sa panahon. Ikalawa, ang seryoso ngunit maingat na pagpapatupad ng mga batas at ordinansa na umiiral. Maipabatid at maipaunawa sa ito sa mga kabataan na ito ay hindi paghihigpit sa kanila, kundi ito’y para na rin sa kanilang seguridad at kaligtasan. Sapagakt isang araw ay lalabas sila sa kanilang komunidad, sa malaking bahagi ng lipunang kanilang ginagalawan at kinabibilangan. Ikatlo,pagdadala at paglikha ng mga programang pangkabuhayan, lalo na sa mga kababaihan na naiiwanan sa kanilang tahanan kasama na rin dito ang mga kabataan. Ika-apat at panghuli, ay ang pagpapanatili at pagpapayaman ng magandang kultura at isulong ang kahusayan ng mga mamamayan ng Sapang Kawayan.
References:
[1] Civil Code of the Philippines noong 1950, Title III. Marriage. Chapter 1, Requisites of Marriage.
Article 54
[2] Family Code of the Philippines, July 6, 1987, Title I, Marriage. Chapter 1, Requisites of Marriage.
Article 5
[3] Statistics from Iba, Zambales on Filipino Youth Summer Camp 2010.
[4] Analen Dayao, guro ng ika-anim na baitang sa Sapang Kawayan.
[5] Tungkol kay Carlos Palanca, sa kaniyang pinagmulan at kaugnayan sa Sapang Kawayan ay hindi na
nakapagbigay pa ng ibayong impormasyon si Ma’am Ana, maliban sa ito ay isang propitaryo.
[6] Jimmy A. Rodriguez, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[7] Bienvenido D. Santos, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[8] Artemio D. Domingo, Kagawad sa Sapang Kawayan.
[9] Ang mga Dalagita ng Sapang Kawayan.
* Kapag binabanggit ang dating sakop ng Hagonoy, ito ang lugar mula sa likuran ng simbahan hanggang sa
dulo
* Kapag binabanggit ang sakop ng Masantol, ito naman ang lugar mula sa harapan ng simbahan hanggang
sa kabilang dulo.
[10]Jennifer Quiroz, Tagapayo ng ika-apat na baitang.
[11] Melissa Reyes, Guro sa preschool.
[12] Marcela S. Perez, Guro sa unang baitang.
[13] Ibid.
[14] Collins Cobuild Advanced Dictionary of English
[15] Ibid.
[16] Isa sa matandang resident eng Sapang Kawayan.
[17] http://cest-moi-michel-andre.blogspot.com/2012/01/
[18] http://tl.answers.com/Q/Ano_ang_edukasyon
[19] Ibid.
[20] http://www.tlfreepapers.com/paper-362321.html
[21] Ang mga Dalagita ng Sapang Kawayan
[22] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[23]Collins Cobuild Advanced Dictionary of English
[24] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[25] Ibid.
[26] Ibid.
[27] http://tlfreepapers.com/paper-362321.html
[28] http://repleksyon019.blogspot.com/2012/09/media-ang-implikasyon-nito-sa-mga.html
[29] Ibid.
[30] Mahalin at Hubugin Paalaala sa mga Magulang: Evelyn Miranda-Fliciano
[31] http://www.tlfreepapers.com/paper-362321.html